Gần đây tôi được giới thiệu một bài viết của tác giả ăn khách Bruce Weinstein. Ông là tác giả của những cuốn sách như Trí Tuệ Đạo Đức và Những Người Tốt. Bài viết "Nên Và Sẽ" của ông ấy là một đoạn hỏi và đáp trong cuộc thảo luận xuất hiện lần đầu trên Dịch Vụ Tin Tức Knight Ridder Tribune và sau đó trên trang Kansascity.com.
Câu hỏi được đặt ra cho Weinstein như sau: Đâu là sự khác biệt giữa hai câu hỏi, "Bạn sẽ làm gì?" và "Bạn nên làm gì?"
Đối với tôi, đây là một chủ đề thảo luận tuy đơn giản nhưng rất hấp dẫn, về nguyên tắc xử thế và đạo đức. Bây giờ chúng ta hãy cùng nhìn qua câu trả lời của Weinstein.
Tâm Lý và Đạo Đức
Weinstein cho chúng ta biết rằng phần đầu tiên của câu hỏi, "Bạn sẽ làm gì?" là một câu hỏi tâm lý. Ông cũng cho chúng ta biết, tâm lý học sẽ giải thích lý do chúng ta làm những gì chúng ta làm. Phần thứ hai của câu hỏi, "Bạn nên làm gì?" là một câu hỏi về mặt đạo đức. Ông giải thích rằng, đạo đức giúp chúng ta hiểu liệu chúng ta đã quyết định đúng hay chưa.
Hãy cùng xem cách Weinstein sử dụng điều này trong một ví dụ. Ông ấy dẫn giải, "Nếu bạn đã làm cha mẹ, hãy hỏi con bạn sẽ làm gì nếu chúng thấy một người bạn khác gian lận khi làm kiểm tra. Nếu chúng giống như hầu hết mọi học sinh, chúng sẽ nói – con sẽ im lặng."
Sau đó, ông đề nghị một thay đổi nhỏ trong cách bạn đặt câu hỏi. Ông ấy khuyên chúng ta nên hỏi, "Con nên làm gì?" Bằng cách này, ông ấy nói bạn nhiều khả năng sẽ nhận được một câu trả lời khác từ con bạn, như là: Con nên nói với bạn đó hay thậm chí là báo cho thầy cô giáo. Một câu trả lời hoàn toàn khác chỉ bằng cách thay đổi một từ đơn giản (từ "sẽ" thành "nên").
Weinstein giải thích rằng, ví dụ này là một trong nhiều ví dụ lý giải sự khác biệt giữa cách chúng ta "thực sự" hành xử và cách chúng ta "phải" hành xử.
Chỉ một từ đơn giản có thể thay đổi tất cả
Weinstein khuyên chúng ta rằng, lần tới khi chúng ta nhờ một người bạn giúp đỡ về một vấn đề, chúng ta nên chú ý chi tiết đến cách diễn đạt của người bạn đó khi trả lời. Ví dụ, ông ấy nói rằng họ rất có thể sẽ trả lời, "Những gì mình sẽ làm là... " trong khi điều mà bạn thật sự cần hỏi thì gần giống với, "Điều đúng đắn nên làm là gì?"
Nếu chúng ta điều chỉnh lại câu hỏi hoặc hỏi họ một cách cụ thể, "Bạn nên làm gì?" hay "Điều đúng đắn nên làm là gì?", bạn có thể thấy rằng khả năng họ nói sự thật sẽ cao hơn. Ông cho chúng ta biết rằng, bằng cách chỉnh lại câu hỏi, người bạn của chúng ta sẽ phải suy xét đến các nguyên tắc đạo đức để khẳng định câu trả lời của mình. Vì vậy, hãy chắc chắn chú ý đến cách bạn đặt câu hỏi và cách ai đó trả lời câu hỏi. Một thay đổi đơn giản chỉ bằng một từ, có thể cho thấy loại câu hỏi đang được hỏi và loại câu trả lời nhận được.
Về cơ bản, câu hỏi, "Bạn sẽ làm gì?" có xu thế nghiêng về mặt tâm lý học; trong khi đó, câu "Bạn nên làm gì?" thì nghiêng về mặt đạo đức. Tuy là những câu hỏi đơn giản, nhưng cả hai đều có một ảnh hưởng sâu sắc.
Tôi sẽ để lại cho bạn trích dẫn sau đây thay cho lời kết,
"Chúng tôi hỏi một câu hỏi đơn giản. Và đó là tất cả những gì chúng tôi muốn: Có phải ngư dân toàn là những kẻ nói dối? Hay kẻ lừa dối duy nhất ở đây là lũ cá?" – William Sherwood Fox